strona XXIII

Po 1945 roku w Montytach usytuowano strażnicę Wojsk Ochrony Pogranicza. W pobliżu wsi przebiegała granica polsko-radziecka. Jedno z gospodarstw było zamieszkałe do połowy lat 60-tych. Dziś trudno znaleźć ślady zabudowań. Teren porastają chaszcze. Z lotu ptaka obszar dawnej wioski widoczny jest jako śródleśna polana. Wkraczają na nią drzewa - samosiejki. Przyroda odzyskuje utracony na rzecz ludzkiej cywilizacji teren.
Ślady walk z lat 70-tych XIII stulecia potwierdzają również dane archeologiczne. Liczba obiektów archeologicznych, pozostałości grodów i obwałowań świadczą, że obecna granica polsko-rosyjska przecina dawne centrum osadniczo-kulturowe Natangii. Gród Montego - Pilzen posiadał wielkość około 1 hektara, otoczony był kamiennym wałem i palisadą. W ziemi znaleziono kilka warstw rumowisk kamiennych i spalonego drewna^*.
Interesujące, że gród Herkusa, wraz z czterema innymi podobnymi grodami, okalał wieńcem miejsce pradawnego kultu - sanktuarium. Pozostałością po świętym dla Natangów przybytku jest ogromny kamień z wyżłobieniem przypominającym ofiarna misę (w dawnym Grundfeld). Niedaleko znajdowały się liczne pruskie pola cmentarne oraz dwa posągi kamienne. W tej samej okolicy leżała też liszka Gierkin, nazwana w kronice Dusburga "forum Gerkin". Owo miejsce handlu służyło Natangom jednocześnie jako teren wieców. Wtargnięcie Krzyżowców do grodu Montego oznaczało również kres istnienia pobliskiej osady targowej. Monte bronił więc, jak widać, okolicy posiadającej dla Prusów znaczenie nie tylko militarne, ale religijne i gospodarcze. Bardzo charakterystyczne, że pierwszą po wielkim powstaniu świątynię chrześcijańską wzniesiono (w 1317 r.) również w pobliżu. Wieś z kościołem przyjęto nazywać Dexen, co można wiązać z pruskim słowem "dekte" = palić.

* Hoffman M. J., Pogańskie miejsca kultu na ziemiach pruskich, Masovia t. 2 1999. Schulz H., Der Kreis Preussisch Eylau. Geschichte und Dokumentation eines ostpreussischen Landkreis, Verden (Aller) 1983.