Jerzy Necio

Wśród dokumentów wytworzonych przez SB związanych z inwigilacją środowiska mniejszości ukraińskiej w Polsce , w tym szczególnie dotyczących terenu Warmii i Mazur, natrafić można na swego rodzaju cymelia. Zaskakują one swoją treścią i zwracają uwagę na słabo rozpoznane elementy działalności bezpieki wobec tej społeczności albo też ujawniają zupełnie nieznane , a zatem nieobecne w świadomości historycznej wydarzenia . W zamieszczonym tu tekście pokażę kilka przykładów ilustrujących powyższą tezę.

Pracownik ośrodka nacjonalistycznego

Zachowany przykład korespondencji z 1985 r. pomiędzy Wojewódzkimi Urzędami Spraw Wewnętrznych z Olsztyna i Słupska daje ciekawy wgląd w życiorys jednego z członków OUN-B. Słupska esbecja wystąpiła do swego olsztyńskiego odpowiednika z pytaniem na temat przesyłki z RFN, którą otrzymać miała Ukrainka mieszkająca w Lidzbarku Warmińskim. W odpowiedzi dla Słupska Naczelnik olsztyńskiego Wydziału III-ego zasugerował, że przesyłka pochodzić mogła od niejakiego Wasyla Zbrożka. Przy okazji ppłk Kruk rozpisał się obszernie na temat tejże postaci.
Wasyl Zbrożek ps. „Zenko” w latach 1945 – 1947 należał do OUN – UPA, a dokładnie do Służby Bezpieczeństwa tej formacji pod dowództwem „Jasienia”. Po rozwiązaniu oddziałów zbrojnych w 1947r., gdy reszta oddziału przeszła dna teren ZSRS, Wasyl Zbrożek pozostał na terenie Polski. Rok później znalazł się w okolicach Lidzbarka Warmińskiego, gdzie w Stryjkowie przebywała jego matka wysiedlona podczas akcji „Wisła”. Tu usiłował zalegalizować swój pobyt pod przybranym nazwiskiem „Dąbrowski”. Zamysł ten się nie powiódł, ponieważ aresztowano osoby zaangażowane w wyrobienie fałszywych dokumentów.
Pod koniec 1948 r. Wasyl Zbrożek wraz z innym członkiem OUN – UPA – „Smyrnym” przedostał się na Zachód, do Niemiec. „Tam został zaangażowany do działalności szpiegowskiej w ośrodku OUN – Bandery w Monachium. W początkach 1950 r. Zbrożek Wasyl z bojówką Kisielewskiego Grzegorza ps. „Czaban” przerzucony został do Polski. Bojówka „Czabana” wraz z radiostacją miała za zadanie przedostać się na Ukrainę, natomiast Zbrożek W. miał zostać w Polsce jako łącznik między organizacją w Polsce a ośrodkiem OUN – B w Monachium. Przekroczenie granicy nastąpiło w miejscowości Kwieciszewo pow. Jelenia Góra, gdzie zorganizowany był kanał przerzutowy.” ¹Następnie grupa „Czabana” przybyła w okolice Lidzbarka Warmińskiego, zaś Wasyl Zbrożek wyjechał na punkt kontaktowy do Białegostoku. „Tam miał nawiązać kontakt z kierownictwem OUN – B w Polsce – PS. „Zenonem” i ps. „Bogdanem”. (…) Podczas pobytu w Polsce Zbrożek Wasyl brał aktywny udział w działalności OUN – B i dn. 14.07.1950 r. wraz z raportem szpiegowskim wrócił do Monachium.” ²Według pisma ppłka M.Kruka w latach 1950 – 1953 Zbrożek trzykrotnie przechodził z Niemiec do Polski i na Ukrainę. Esbek posiadał pewne informacje w tym uzyskane na skutek współpracy z władzami bezpieczeństwa ZSRR.” ³Za datę likwidacji OUN – B w Polsce ppłk M.Kruk uznał kwiecień 1954 r., przy czym podał, że opisywany przez niego członek tej organizacji szkolił agenturę w ośrodku szpiegowskim koło Monachium, a ponadto był jednym z bliskich ludzi Bandery i zależał do jego ochrony. W środowisku monachijskim znany był jako „Walter”.
Bardzo interesujące jest również i to, że do Wasyla Zbrożka usiłowano po wielu latach dotrzeć nawet w 1985 r., chcąc w tym celu wykorzystać jego znajomość z Emilią Gajochą – mieszkanką Lidzbarka warmińskiego. „Jednak w toku sprawdzenia jej prawdomówności, stwierdzono, że o przeprowadzonej z nią rozmowie zwierzyła się Kowal Zenonowi zam. W Ełku w obecności tw ps. „Szczerba”. W związku z tym, ażeby nie doprowadzić do dekonspiracji tw ps. „Szczerba” kontakt z Gajochą Emilią nadal był utrzymywany”. ⁴Esbek opisał przy tym Emilię Gajochę następującymi słowami: „W środowisku uchodzi za „zabitą Ukrainkę”, jest zamknięta w sobie. Na temat Zbrożka Wasyla nie chce z nikim rozmawiać.” ⁵
Wydaje się, że Zbrożek, pozostając na Zachodzie, uniknął losu członków grupy „Czabana” rozbitej na skutek prowokacji. Tak zwana „prowokacja Zenona” była wspólnym przedsięwzięciem polskiej i sowieckiej bezpieki wymierzonej przeciwko OUN – B oraz wywiadowi brytyjskiemu i amerykańskiemu na początku lat pięćdziesiątych. Agent MBP Leon Łapiński – PS. „Zenon” – nawiązał kontakt zarówno ze strukturami OUN w Niemczech, jak i kierownictwem ukraińskiego podziemia w ZSRS. Za pośrednictwem „Zenona” bezpieka uzyskała kontrolę nad kanałami łączności wiążącymi Zachód z niepodległościowym podziemiem na Ukrainie. ⁶

Stawka większa niż „Hazardziści”

Służba Bezpieczeństwa zdecydowanie przeciwdziałała jakimkolwiek próbom nawiązania kontaktów pomiędzy niezależnym od władz komunistycznych ośrodkami polskimi i ukraińskimi. W zbiorach warszawskiego IPN zachowała się notatka z 20 czerwca 1963 r. świadcząca o wasalnej roli peerelowskiej bezpieki w realizacji wytycznych nakreślonych w tym zakresie przez KGB. W punkcie czwartym dokumentu ppłk T.Szumowski z Departamentu III MSW zapisał: „W zakresie ujawniania i rozpracowania elementów trockistowskich i powiązań polskiej emigracji z nacjonalistyczną emigracją ukraińską, litewską i białoruską na Zachodzie: realizować wspólne przedsięwzięcia w kierunku skłócenia nacjonalistycznej emigracji polskiej z ukraińską, litewską i białoruską wchodzących w skład międzynarodowych organizacji antykomunistycznych”. ⁷
Bezpieka nie omieszkała zauważyć, że polskie władze emigracyjne nadały order Virtuti Militari generałowi Pawłowi Szendrukowi ⁸, natomiast przy okazji powołania w Londynie Towarzystwa Polsko – Ukraińskiego skwapliwie odnotowano : „Depesze powitalne na adres Towarzystwa przesłali m.in.: Korboński, Kopański, Giedroyć i Anders. ⁹
W drugiej połowie lat siedemdziesiątych pojedyncze osoby pochodzenia ukraińskiego próbowały nawiązywać kontakty z opozycją polityczną obecną w kraju. Uczynił tak m.in. Dymitr Lipiński – mieszkaniec Warszawy, który według informacji TW „Grot”, dotarł do KSS KOR, a w dniu 12 września 1979 r. spotkał się z Jackiem Kuroniem. ¹⁰
Natomiast bardzo groźną prowokacją, mogącą na długi czas zaszkodzić stosunkom polsko – ukraińskim i skompromitować wzajemnie środowisko ukraińskie wobec działaczy opozycyjnych oraz opozycję polityczną wobec mniejszości ukraińskiej w Polsce, był plan gry operacyjnej opracowanej w 1978 r. przeciwko Ruchowi Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO). SB zamierzała utworzyć „legendowaną” organizację ukraińską współpracującą z „Hazardzistami” (takim kryptonimem określano w esbeckich dokumentach ROPCiO). Ukraińska organizacja antysystemowa miała wydać odezwę : „Do Braci i Sióstr w Wolnym Świecie” i posługiwać się hasłem: „Przez wolność i demokrację dla Polski – wolność i niepodległość dla Ukrainy” ¹¹. Kluczowym elementem planu był zamiar wykorzystania kontaktu operacyjnego (KO) o ps. „Olek”. ¹²Ostatecznie SB odstąpiła od wprowadzenia KO „Olek” do poznańskiego środowiska „Hazardzistów”.
Przytoczone powyżej przykłady wskazują na zdecydowane i przemyślane metody stosowane przez bezpiekę wobec Ukraińców. Starano się przerwać nawet najcieńsze nici mogące połączyć tę ludność z własną emigracją lub – jak w latach siedemdziesiątych – rodzącą się w Polsce opozycja polityczną. Tym celom służyły m.in.: tzw. „prowokacja Zenona” oraz plan rozegrania „ukraińską kartą” partii przeciw „Hazardzistom”.