Jerzy Necio

Inwigilacja dokonywana przez Służbę Bezpieczeństwa w celu politycznej kontroli społeczeństwa nie wyczerpywała wszystkich zamierzeń Ministerstwa Spraw Wewnętrznych wobec obywateli PRL. Departament I tego resortu był żywo zainteresowany wykorzystaniem międzynarodowych kontaktów zwykłych mieszkańców do uzyskiwania użytecznych dla siebie informacji. Nazywano to „działaniem z pozycji kraju”. Doświadczeniami i efektami pracy wywiadu cywilnego, bo tak w odróżnieniu od wywiadu wojskowego, określano transgraniczne przedsięwzięcia agenturalne MSW , dzielono się z towarzyszami z KGB. Stamtąd też uzyskiwano wzorce i zapotrzebowanie na konkretną wiedzę operacyjną. Według jakich reguł funkcjonował peerelowski wywiad w latach 80. XX wieku? Jakie miejsce zajmowało w nim oddziaływanie skierowane do wnętrza kraju? Jaki był zakres współpracy Departamentu I z jego sowieckim odpowiednikiem? Odpowiedź przybliżająca te zagadnienia znajduje się poniżej.

Fundamentalne zasady

Departament I posiadał wewnątrz MSW odmienną od pozostałych pionów strukturę, własną terminologię i charakterystyczne dla siebie metody pracy. W 1972 r. ówczesny minister spraw wewnętrznych Wiesław Ociepka wydał „Instrukcję o pracy wywiadowczej Departamentu I MSW”. Stanowiła ona załącznik do „Zarządzenia nr 0041/72” ¹ i obowiązywała aż do 1991r ². Wstęp do „Instrukcji” nosił charakter ideologicznej preambuły. Uzasadniała ona konieczność prowadzenia wywiadu aktualnie istniejącym układem sił politycznych na świecie tj. konfrontacją między systemem socjalistycznym a kapitalistycznym. We wstępie nie było mowy o tym, że wywiad jest rodzajem służby pracującej na rzecz państwa polskiego jako takiego. W tekście każdorazowo ujmowano Polskę jako element świata komunistycznego. Działania wywiadu miały służyć, jak to ogólnikowo sformułowano, wszechstronnemu rozwojowi Polski socjalistycznej oraz jednocześnie zabezpieczeniu interesów „wspólnoty socjalistycznej”. Ze zdobywanych przez agenturę tajnych dokumentów i wiarygodnych informacji pożytek miało odnieść „Kierownictwo”, czyli sprzęgnięte ze sobą najwyższe ogniwa władzy partyjno-państwowej. ³
Departament I MSW organizował i prowadził wywiad polityczny, ekonomiczny i naukowo-techniczny, służył do rozpracowywania „ośrodków dywersji ideologicznej i politycznej” oraz „służb specjalnych przeciwnika”. Dzięki działalności pionu I „Kierownictwo” otrzymywało analizy i opracowania prognostyczne, „przeciwnik” był zaś odpowiednio inspirowany i dezinformowany. ⁴
Za podstawową metodę pracy Departament I uznawał działalność agenturalną. W celu werbunku agenta dokonywano najpierw tzw. „naprowadzania”, a następnie „opracowywania” tj. sporządzenia charakterystyki upatrzonej osoby, określenia podstawy i metody werbunku oraz wytypowania werbownika. Kandydat na agenta mógł być przyjęty do pracy w wywiadzie na podstawie : przekonań ideowo-politycznych, materiałów kompromitujących, zainteresowania materialnego lub patriotyzmu. W tym ostatnim przypadku nie wahano się, by wykorzystywać: „uczuciowe przywiązanie kandydata do Polski, dumę z jej osiągnięć oraz chęć obrony żywotnych interesów, nawet przy założeniu niecałkowitej afirmacji założeń ustrojowo-społecznych PRL przez kandydata.” ⁵
Poza granicami PRL działalność wywiadowcza prowadzona była głównie przez rezydentury i ogniwa nielegalne oraz rezydentury placówkowe (umiejscowione w oficjalnych przedstawicielstwach), natomiast w kraju rezydentury i ogniwa operacyjne składały się z pracowników zatrudnionych na niejawnych etatach w instytucjach, w których istniały dogodne warunki do realizacji zadań wywiadowczych. Były to np. ministerstwa ze sfery ekonomicznej lub centrale handlu zagranicznego. Wewnątrz kraju Departament I MSW posiadał również własną strukturę obecną w komendach wojewódzkich Milicji Obywatelskiej. W 1982r. dotychczasowe stanowiska starszych inspektorów przy zastępcach komendantów wojewódzkich ds. SB (istniało wówczas 49 województw) zaczęto rozbudowywać, tworząc Inspektoraty I SB. Jeden z pierwszych, spośród 11, tego typu Inspektoratów powstał wówczas w Olsztynie. ⁶
 

Z pozycji kraju

W drugiej połowie lat 80. XX wieku Departament I, dostrzegając rosnącą wymianę międzynarodową ,wzmacniał działania, by tego rodzaju nasilające się powiązania spożytkować do własnych celów. „Liczba obcokrajowców przyjeżdżających do PRL i obywateli polskich udających się za granicę wzrasta z roku na rok. Poszerza się sfera działalności państwowej na niwie międzynarodowej. Sytuacja ta stwarza klimat do rozbudowy kontaktów obywateli polskich z obcokrajowcami. Zjawisko to rozszerza możliwości pracy wywiadowczej wobec krajów kapitalistycznych i pomaga w rozwiązywaniu licznych i zróżnicowanych zadań stojących przed naszą służbą wywiadowczą. Ułatwia to rozszerzanie możliwości agenturalnych przenikania do interesujących nas obiektów naszego głównego przeciwnika politycznego, członków państw NATO i sprzyja w rozwijaniu frontu pracy operacyjnej z terenu własnego kraju.” ⁷ Departament I wykorzystywał możliwości operacyjne wszystkich służb MSW. Wywiad interesowały: powiązania rodzinne i towarzyskie obywateli PRL z zagranicą, kontakty zarówno oficjalne jak i prywatne naukowców i studentów z cudzoziemcami, wymiana stypendialna oraz przyjazdy do Polski obcokrajowców w sprawach służbowych, prywatnych i turystycznych. Zwracano uwagę na wyjazdy za granicę mieszkańców Polski posiadających „ predyspozycje operacyjne i możliwości wywiadowcze.”
Aktywność wywiadowcza „z pozycji kraju” , definiowana jako: „działalność operacyjna naszego wywiadu wśród obcokrajowców na obszarze PRL i przy udziale naszych obywateli posiadających kontakty z obywatelami państw obcych, tak w kraju jak i poza jego granicami” ⁸, była w MSW pozytywnie oceniana. Podobnie odnoszono się do współpracy poszczególnych jednostek organizacyjnych resortu w działalności na rzecz Departamentu I.
Utworzone w 1982r. Inspektoraty I SB rozmieszczone w poszczególnych województwach liczyły od 3 do 10 oficerów. Terenowe ogniwa wywiadu prowadziły pracę polegającą m.in. na tworzeniu własnej sieci „wyselekcjonowanych i wartościowych osobowych źródeł informacji spośród obywateli PRL oraz cudzoziemców zamieszkujących na terenie PRL.” ⁹ Informatorzy wywiadu poddawani byli systematycznemu szkoleniu, kontrolowaniu, sukcesywnie wdrażano ich do współpracy. Osobowe źródła informacji wojewódzkich Inspektoratów I SB uplasowane były w instytucjach państwowych współpracujących z zagranicą, w zakładach przemysłowych, wyższych uczelniach oraz środowiskach mniejszości narodowych i organizacjach wyznaniowych. Źródła te były odpowiednio instruowane i „zadaniowane”. Dla każdego województwa opracowywano charakterystykę wywiadowczą uwzględniającą osoby, środowiska i „obiekty” mające styczność z zagranicą.
Funkcjonowanie terenowych ogniw wywiadu podlegało nadzorowi ze strony Wydziału XVI Departamentu I MSW.
Z zachowanych danych liczbowych dotyczących trzech kolejnych lat: 1985, 1986 i 1987, a dostarczonych przez wojewódzkie Inspektoraty I SB, można wnioskować, że Departament I sukcesywnie intensyfikował swoją działalność „z pozycji kraju”. Na przykład w roku 1985 wywiad dysponował 204 osobowymi źródłami informacji, w 1986 – 240, a w 1987 – 245. Podobną tendencję można zauważyć w zakresie ilości zdobytych informacji operacyjnych: w 1985r. wojewódzki pion Departamentu I uzyskał ich 1050, w 1986 – 2197, a w 1987 – 2373. ¹⁰

„Wywiady bratnich krajów łączcie się”

W 1986r. udała się do Moskwy delegacja Departamentu I MSW w składzie: naczelnik Wydziału II – płk Józef Sołtysiewicz i zastępca naczelnika Wydziału XVI- płk Stanisław Bejm. Zaproszenie na konsultacje wystosował sowiecki odpowiednik – I Zarząd Główny KGB. Podczas spotkania zamierzano omówić pracę operacyjną obu struktur. ¹¹ Sporządzona po zakończeniu wizyty notatka S. Bejma daje wgląd w dwie zasadnicze kwestie: organizację sowieckiego wywiadu prowadzonego wewnątrz ZSRS i oczekiwania KGB w stosunku do wywiadu PRL aktywnego w analogiczny sposób tj. „z pozycji kraju.”
Według S. Bejma KGB angażowało duże siły do zdobywania informacji od osób odwiedzających ZSRS. Oficerowie specjalnej komórki – Zarządu „RT” uplasowani byli w „instytucjach przykrycia” i zorganizowani w 108 rezydenturach krajowych. Zajmując z zasady stanowiska kierownicze w oficjalnie funkcjonujących przedsiębiorstwach, uczelniach, organizacjach lub urzędach, przygotowywali równocześnie pracę operacyjną: pozyskiwali i prowadzili źródła, uczestniczyli w kombinacjach operacyjnych. Angażowano ich do obsługi delegacji zagranicznych. „Z ich inspiracji włączane są do programu pobytu elementy umożliwiające wszechstronne przyjrzenie się członkom delegacji, pogłębienie rozpracowania, względnie uzyskanie danych operacyjnych pomocnych w wypracowaniu platformy do wszczęcia dialogu operacyjnego. Do zagadnienia obsługi delegacji przywiązuje się niezwykle dużą wagę, gdyż praca wywiadowcza z pozycji kraju ukierunkowana jest na obcokrajowców, a w mniejszym stopniu na obywateli ZSRR. Przedłużeniem tego charakteru pracy, ale mieszczącej się w koncepcji działań wywiadowczych z pozycji kraju jest udział oficerów rezydentur w delegacjach instytucji przykrycia udających się na rozmowy lub wizyty robocze czy oficjalne za granicę. Niezależnie od ich udziału do delegacji włączany jest przedstawiciel wydziału kierunkowego Zarządu „RT”. Wypełnia on wraz z oficerami, obok zadań oficjalnych, ściśle określone instrukcją zadania operacyjno-wywiadowcze.” ¹²
Podczas moskiewskich rozmów „radzieccy” skoncentrowali uwagę na współpracy polskich miast z miastami partnerskimi z krajów zachodnich, szczególnie jeśli owa wymiana miała być rozszerzana następnie o miasta z obszaru ZSRS. KGB chciało uzyskiwać informacje dotyczące międzypaństwowej wymiany akademickiej i współdziałania różnych polskich i zagranicznych organizacji społecznych. Jak zapamiętał S. Bejm : „Zainteresowani są otrzymywaniem od nas charakterystyk burmistrzów, ciekawych osób z delegacji, a także wspólnych działań wobec określonych osobników.” ¹³ Wywiad sowiecki zamierzał także zdobywać użyteczne dla siebie informacje, inspirując tematykę międzynarodowych konferencji naukowych. Na zasadzie priorytetu traktowano wiadomości ze sfery kontaktów uczonych polskich z amerykańskimi naukowcami. Planowano wgląd w szkolenia organizowane przez czynniki polskie dla obcokrajowców np. kursy językowe. Sowieci podzielili się przy tym własnym doświadczeniem: „Poinformowano nas o organizacji kursów przez Instytut języka rosyjskiego w ZSRR dla studentów różnych narodowości.” ¹⁴ Przy okazji: „Strona radziecka zwróciła się do nas o wszechstronną informację dotyczącą uczelni zachodnich , które kierują studentów na doskonalenie języków słowiańskich do naszych krajów a także jakie centra naukowe kierują osoby na naukę lub doskonalenie języka do ZSRR.” ¹⁵ KGB zamierzało uzyskiwać od strony polskiej dane dotyczące osób ze środowisk gospodarczych, finansowych i handlowych a także zatrudnionych w placówkach dyplomatycznych i innych obcych przedstawicielstwach na terytorium PRL. Przewidywano nawet: „(…)włączanie oficerów radzieckich do spraw i podwieszanie do kontaktów, a także wspólne opracowywanie kandydatów na agentów.” ¹⁶
Rosjanie oczekiwali transferu informacji o mniejszościach narodowych w PRL – o powiązaniach, kontaktach i „przydatności na kierunku ZSRR-PRL- KK [kraje kapitalistyczne – przyp. aut.].” „Zainteresowanie w tym przedmiocie odnosi się do wszelkich powiązań obywateli polskich pochodzenia litewskiego, ukraińskiego, rosyjskiego, białoruskiego i innego , z krewnymi, znajomymi, zamieszkałych w KK, a posiadającymi związki także z ZSRR.” ¹⁷ Wydział I MSW nie zamierzał pozostać bierny wobec życzeń „PR” [przyjaciół radzieckich”- przyp. aut.]. „Co się tyczy wiedzy operacyjnej o niektórych kategoriach mniejszości narodowej zamieszkałej w Polsce, a którą zainteresowanie wykazywała strona radziecka, informacje w tym przedmiocie możemy uzyskać od Inspektorów I SB jak i ukierunkować ich na pracę w tym temacie.” ¹⁸
Z podanego przez S. Bejma opisu sowieckiego wywiadu „z pozycji kraju” wynika, że terytorium PRL traktowano w KGB jako przedłużenie własnego obszaru operacyjnego , a działającą na nim miejscową służbę Departamentu I MSW jako zleceniobiorcę interesujących Moskwę zadań.