Jerzy Necio

Los cysterskiej misji z początku XIII wieku stanowi spektakularny przykład podejmowania „europejskich” decyzji dotyczących ziem pruskich. Zapadały one daleko: w papieskiej kurii i na cesarskim dworze. Oba filary średniowiecznego ładu znajdowały się w ostrym konflikcie. Krzyżacy, nie bacząc na starcie władzy świeckiej i duchownej, właśnie w takich warunkach wygrali koncesję na opanowanie nadbałtyckich ziem pomiędzy Wisłą a Niemnem. Istniał jednak moment, w którym mieszkańcy tego kraju, mogli znaleźć się w państwie biskupim a nie zakonnym. O sposobie chrystianizacji Prusów przesądził splot wydarzeń, których głównym protagonistą był mnich cysterski Chrystian. Papież Innocenty III nadał mu godność biskupa Prus i polecenie nawracania pogan.

Neofici

Wysiłek apostolski Chrystiana przyniósł pełen sukces. W 1216 roku Rzym stał się świadkiem uroczystego chrztu. Pruscy naczelnicy ziem: Surwabuno z Luboui i Warpoda z Lausanii podczas ceremonii z udziałem papieża dostąpili sakramentu oczyszczenia i nawrócenia. ¹ Biskup Rzymu, powodowany widocznymi efektami pracy Chrystiana, zaapelował, by chrześcijańscy książęta czynnie wsparli cysterskiego misjonarza.

Terytorium plemienne, na którym Chrystian miał realizować swoje zadanie – Pomezania, graniczyło z Pomorzem i Mazowszem. Panowie tych ziem: Świętopełk i Konrad, zainteresowani powiększeniem swoich wpływów na obszarze Prus, udzielili misjonarzowi znaczącej pomocy. Książę pomorski podarował mu Zantyr – gród z przeznaczeniem na stolicę biskupią, a od księcia Mazowsza i ordynariusza płockiego Chrystian otrzymał wsie i grody w Ziemi Chełmińskiej.

Krzyżowcy

Misja Chrystiana przebiegała równolegle z piątą krucjatą (1217 – 1221). Dzielnicowi książęta polscy pochłonięci własnymi antagonizmami nie kwapili się do uczestnictwa w odległych wyprawach krzyżowych. Zamiast kosztownych ekspedycji wybierali zbrojne wyprawy na pobliskie ziemie pruskie, tym bardziej, że Prusowie uderzali niespodziewanie. Dla Piastów stali się uciążliwym i zuchwałym przeciwnikiem. Płonące pogranicze prusko – mazowieckie uspokoił na krótko wojewoda Konrada – Krystyn. Sam jednak stał się ofiarą swego mocodawcy, Konrad kazał go oślepić i zabić.

Prusów usiłowano uśmierzać poprzez antypogańskie krucjaty. O papieską zgodę na ich organizację wystąpił w 1218 roku Leszek Biały. Na jedną z wypraw wyruszył m. in. książę śląski Henryk Brodaty. Najazd na ziemię sąsiadów był okazją do zaprezentowania siły w stosunkach wewnątrzpolskich. W feudalnym świecie, wypełnionym permanentnym konfliktem i obawą o zdradę, książętom piastowskim udało się osiągnąć chwilowy consensus. Niedługo później zorganizowano stróżę nad granicą pruską. Wspólna akcja załamała się, a najbardziej zainteresowany w obronie swej dziedziny – Konrad Mazowiecki pamiętał o występujących w hufcach księcia śląskiego zakonnikach – rycerzach. Na ziemiach polskich obecni już byli joannici – na Śląsku, templariusze – w Wielkopolsce, a na Pomorzu Gdańskim nawet hiszpańscy kalatrawensi. ² Konrada, opanowanego ambicją uzyskania tronu senioralnego w Krakowie – tu konkurentem był dla niego Henryk Brodaty, silnie poruszał także przykład zakonu Kawalerów Mieczowych z Inflant.

Biskup Chrystian, poświęcając się nawracaniu Prusów, szybko dostrzegł olbrzymie niebezpieczeństwo w korzystaniu z pomocy świeckich panów feudalnych. Rozumiał, że ich celem jest rozbudowywanie wpływów politycznych i podporządkowywanie nowo zdobytych ziem. Na szczęście papież przewidująco zabezpieczył pierwszego ordynariusza Prus – bez zgody Chrystiana krzyżowcy nie mogli wkraczać do jego kraju.

Zakon Niemiecki

„Dlatego więc chcemy, by poprzez wiersze niniejszego pisma wiadomym się stało tak dla współczesnych w Cesarstwie, jak i dla wszystkich przyszłych, że brat Herman [von Salza – przyp. aut.], czcigodny mistrz Szpitala Niemieckiego Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie, wierny nasz, oznajmiając z wielkim zapałem pokorne pragnienie swej duszy oświadczył, iż oddany nasz Konrad, książę Mazowsza i Kujaw, obiecał i zobowiązał się zaopatrzyć jego i jego braci w ziemię zwaną Chełmno i w innej ziemi, mianowicie między swą marchią a granicami Prus, tak jednak by podjęli trud i we właściwym czasie wkroczyli na ziemię pruską i opanowali ją ku czci i chwale prawdziwego Boga.” ³

Pod dokumentem – „złotą bullą z Rimini”- podpisał się cesarz Fryderyk II rzekomo w 1226 roku. W istocie był to dla Zakonu oczekiwany podarunek. Ziemie pogan, jak powszechnie wówczas uważano – niczyje, stać się miały własnością Zakonu.

Fryderyk II antydatował nadanie. Według najnowszych badań dokument powstał w czasie pobytu cesarza w Niemczech, pomiędzy majem a sierpniem 1235 roku. ⁴ Krzyżacy dotarli już wówczas do Kwidzyna i planowali dalszą ekspansję wzdłuż Wisły, Nogatu i Zalewu Wiślanego. Fryderyk II wyrządzał przysługę, zapamiętanemu z ostatniej wspólnej wyprawy krzyżowej, Hermanowi von Salza. Antydatowanie dokumentu było Zakonowi bardzo potrzebne. Konrad mógł przecież cofnąć dotychczas nadane przywileje w drodze retorsji, ponieważ w Ziemi Dobrzyńskiej Krzyżacy zagarnęli beneficja nadane przez księcia innemu zakonowi – Rycerzom Chrystusa. Nawiasem mówiąc, wspólnota tzw. dobrzyńców zorganizowana została z inicjatywy Chrystiana i miała służyć ochronie jego misji pruskiej.

Biskup kontra Zakon

Praca apostolska oprócz sukcesów przyniosła Chrystianowi również niewolę. Pomiędzy rokiem 1234 a 1238, w newralgicznym dla przyszłości Prus momencie, Chrystian był pozbawiony możliwości podejmowania działań. ⁵ Został pojmany, próbując znaleźć chętnych do przyjęcia chrztu na Sambii. Tymczasem Krzyżacy przejęli należące do niego terytoria. ⁶ Katedrę w Zantyrze zniszczył zaś margrabia miśnieński Henryk. ⁷

Chrystian poskarżył się papieżowi Grzegorzowi IX. Ten zaś nakazał biskupowi miśnieńskiemu rozpatrzyć zażalenie. Z tekstu wynika, że Krzyżacy prześladowali nowo nawróconych i nie dbali o nowo zbudowane kościoły. Ponadto: „Pewnych szlachetnych Prusów, których – schwytanych przy pomocy pielgrzymów – trzymali w więzieniu, a za których mogli wykupić tegoż biskupa, za pieniądze puścili wolno; pewnego zaś szlachetnego neofitę, który rzeczonemu biskupowi dla zachowania wiary katolickiej dał swego syna jako zakładnika, zgładzili, ponieważ według żądania nie mogli od niego wydrzeć pieniędzy.” ⁸

Biskup Chrystian próbował jeszcze hamować zapędy Zakonu, opowiadając się po stronie powstańców pruskich, gdy ci poderwali się do walki w 1242 roku. Innocenty IV – od 1243 roku następca Grzegorza IX na Stolicy Piotrowej – zakazał Chrystianowi szkodzić Krzyżakom. Nie dość tego, zgodnie z życzeniem papieża, biskup Prus miał zostać ograniczony w sprawowaniu administracji nad całym krajem. ⁹ Niekorzystne dla Chrystiana rozwiązania były następstwem niechęci legata papieskiego Wilhelma z Modeny do cystersów. Przedstawiciel Rzymu popierał dominikanów i to biskupom z tego zgromadzenia miały przypaść trzy z czterech diecezji, na które już w 1236 roku chciano podzielić Prusy. Niespodziewany powrót Chrystiana z niewoli opóźnił ten proces. Biskup Prus usiłował bowiem przywrócić dawne ustalenia. Chrystian opierał się na ustaleniach umowy, jaką zawarł z Krzyżakami w Rubenicht jeszcze w 1231 roku. Zakon miał wtedy otrzymać tylko 1/3 zdobytych w Prusach ziem. Ostatecznego podziału kraju na cztery diecezje: chełmińską, warmińską, pomezańską i sambijską dokonał legat Wilhelm z Modeny 29 lipca 1243 roku. ¹⁰ Chrystian nie dokonał wyboru żadnej z nich. Zmarł 4 grudnia 1245 roku, wracając z soboru w Lyonie.

„ Z czasem niszczeje to, co w czasie się dzieje, jeśli nie uzyska wsparcia żywego głosu świadków lub pamięci pisma.” ¹¹

Głos biskupa Prus, usłyszany po wiekach, wzrusza i skłania do zastanowienia.